Medi Talk: Chuyên gia đầu ngành nói lý do đột quỵ gia tăng ở Việt Nam

Thật ra, nếu nhìn vào bức tranh toàn cục về đột quỵ, không chỉ riêng ở Việt Nam mà trên phạm vi toàn thế giới, chúng ta nhận thấy một điều dường như nghịch lý. Đó là trong vài chục năm gần đây, chúng ta đã có thêm rất nhiều "vũ khí" - tức là những phương pháp điều trị mới, giúp bệnh nhân đột quỵ giảm bớt gánh nặng tử vong cũng như tàn phế.

Chúng ta cũng có rất nhiều loại thuốc hiệu quả trong việc phòng ngừa đột quỵ. Nếu so sánh điều trị đột quỵ hiện nay với cách đây 30 năm, sự khác biệt gần như là hoàn toàn 100%. Có thể nói, nếu một bác sĩ đột quỵ chưa từng điều trị cho bệnh nhân cách đây 30 năm, hoặc thậm chí 20 năm, và bây giờ nhìn lại, họ sẽ cảm thấy rất lạ lùng về việc tại sao trước đây, thầy thuốc gần như không thể làm được gì nhiều cho bệnh nhân.

Bởi vì, thời điểm đó, chúng ta thiếu giải pháp giúp họ vượt qua những phút nguy hiểm và thiếu các giải pháp phòng ngừa hiệu quả. Ngày xưa, có vẻ đúng khi nói rằng "Trời kêu ai nấy dạ" vì tác động của người thầy thuốc lên cộng đồng rất ít.

Tuy nhiên, trong những năm gần đây, chúng ta đã đạt được những tiến bộ rất lớn trong việc điều trị, giúp bệnh nhân phục hồi và trở về cuộc sống bình thường tốt hơn, và việc phòng ngừa cũng hiệu quả hơn. Nhưng trên thực tế, khi nhìn vào số liệu, tỷ lệ mắc và số ca đột quỵ hàng năm của các quốc gia trên thế giới lại có xu hướng tăng lên.

Câu hỏi đặt ra là tại sao chúng ta đã có nhiều giải pháp tốt hơn, hiệu quả hơn nhưng số lượng bệnh nhân vẫn cứ tăng?

Con số các bệnh lý không chỉ riêng đột quỵ mà cả các bệnh tim mạch cũng không hề giảm mà luôn có chiều hướng tăng lên. Sự tăng trưởng này cũng không đồng nhất. Các nước phương Tây có khuynh hướng giảm, nhưng ngược lại, ở các nước đang phát triển, đặc biệt là các vùng Đông Nam Á, Trung Quốc, nguy cơ đột quỵ và tử vong do đột quỵ lại có chiều hướng tăng rõ rệt.

Câu trả lời cho nghịch lý này là:

Tuổi thọ dân số tăng: Tuổi thọ của dân số toàn thế giới đang tăng lên. Chúng ta có một hệ thống y tế tốt hơn và điều kiện vật chất kinh tế tốt hơn so với những năm trước đây. Điều này giúp tuổi thọ con người được duy trì lâu hơn. Khi tuổi thọ tăng, những bộ máy già cỗi của cơ thể chắc chắn sẽ xuất hiện các bệnh lý. Các bệnh như tăng huyết áp, tiểu đường, xơ vữa mạch máu - những nguyên nhân thường gặp nhất gây ra đột quỵ - tăng lên theo lứa tuổi.

Xu hướng trẻ hóa: Đột quỵ hiện nay còn có thêm một xu hướng khác là trẻ hóa. Cách đây 20-30 năm, việc chứng kiến một bệnh nhân đột quỵ ở tuổi trẻ em hoặc thanh thiếu niên là rất hiếm. Còn bây giờ, gần như tất cả các bác sĩ đều ít nhất phải gặp qua vài lần.

Lối sống của người trẻ: Bên cạnh các nguyên nhân do bệnh mãn tính hoặc bệnh lý bẩm sinh, một thực tế đáng tiếc là việc trẻ hóa đột quỵ còn liên quan đến lối sống. Người trẻ hiện nay có lối sống có vấn đề, ví dụ như làm quen và sử dụng các chất gây nghiện thường xuyên hơn so với ngày xưa, bao gồm thuốc lá, rượu bia, đặc biệt là các chất gây nghiện. Đây là những yếu tố làm cho đối tượng trẻ em và thanh thiếu niên mắc phải đột quỵ nhiều hơn so với trước đây.

Thời điểm tôi ra trường cách đây hơn 30 năm, một bệnh nhân đột quỵ đến phòng cấp cứu, những người bác sĩ chúng tôi không thể làm gì để giúp ích họ một cách hiệu quả cả. Chúng tôi chỉ điều trị các triệu chứng chứ không thể thay đổi cục diện được.

Câu chuyện này, hiện nay đã khác. Người bác sĩ hiện nay đã tác động rất nhiều đến việc điều trị và có thể thay đổi gần như 100%. Có những trường hợp rất ngoạn mục, có những trường hợp mà người bệnh tưởng chừng đã cận kề cái chết, và sau điều trị, bệnh nhân có thể quay trở lại gần như hoàn toàn so với trước. Điều này, nếu là câu chuyện của ngày hôm nay, thì nếu như cách đây 30 năm thì có thể nhìn giống như trong phim giả tưởng.

Nếu như trước đây tỷ lệ tử vong của đột quỵ có thể lên đến 20-30% thì bây giờ nó chỉ giảm xuống còn khoảng 10%. Nếu như tỷ lệ tàn phế của đột quỵ theo thống kê của Mỹ, 70% các bệnh nhân sau khi đột quỵ sẽ không thể quay trở lại công việc bình thường trước khi họ bị đột quỵ. Thì ngày nay, với những điều trị cấp, tỷ lệ số người bình thường đó không phải là 30% nữa mà nó tăng lên 60%. Tôi nghĩ rằng những tiến bộ trong điều trị cấp được xem là những cột mốc rất quan trọng và hiện nay nó đang phát triển rất nhanh.

Mỗi năm, gần như chúng ta đều có thêm các "vũ khí mới" trong điều trị cấp để gia tăng hiệu quả và thứ hai là chúng ta có thể mở rộng được cửa sổ thời gian để giúp cho "vớt" lại những bệnh nhân bị "trễ tàu". Những bệnh nhân mà đôi khi do hoàn cảnh xa xôi, do phương tiện đi lại, họ không thể đến bệnh viện sớm nhất được.

Tiến bộ thứ hai đó là ngày nay chúng ta đã có khá nhiều thuốc để chúng ta có thể phòng ngừa được đột quỵ.

Trong quá trình công tác dự phòng, chúng tôi đã ghi nhận một số đặc điểm. Đa số những người bệnh, những khách hàng của chúng tôi bị đột quỵ đều có một yếu tố nguy cơ về bệnh nền nhưng kiểm soát không tốt.

Thứ hai là nhiều người thậm chí không hề biết là mình có bệnh nền như tăng huyết áp, mỡ máu cao hay tiểu đường, cho đến khi họ bị đột quỵ rồi mới biết.

Rất tiếc là nhiều trường hợp rất trẻ, đang ở độ tuổi thành đạt nhất. Họ thường có xu hướng quan tâm đến sức khỏe những người thân mà ít chú ý đến bản thân mình, và điều đó khiến họ không để ý đến việc kiểm tra sức khỏe.

Hầu hết những người mà chúng tôi khảo sát là không biết đến các yếu tố để phát hiện ra người thân của mình bị đột quỵ, dẫn đến việc nhiều trường hợp ghi nhận là đến bệnh viện thì muộn hơn giờ vàng.

Cụm từ "mồi châm" là một hình ảnh ấn tượng đối với công chúng. Tuy nhiên, về mặt chuyên môn, những bệnh nền mà người dân đang mắc như tăng huyết áp, tiểu đường và mỡ máu cao không phải là nguyên nhân trực tiếp gây bùng phát đột quỵ ngay lập tức.

Thay vào đó, chúng âm thầm gây tổn thương mạch máu tích lũy theo thời gian. Khi mạch máu đã bị tổn thương, chỉ cần thêm các yếu tố kích hoạt như stress, căng thẳng công việc hay một bữa tiệc uống nhiều rượu sẽ làm nguyên nhân kích phát đột quỵ bùng phát.

Đột quỵ gần như 90% liên quan đến một bệnh lý nền nào đó. Thậm chí có thể chỉ rõ đó chính là nguyên nhân gây bệnh.

Trong thống kê của chúng tôi, tỷ lệ đột quỵ liên quan đến tăng huyết áp thông thường không bao giờ dưới 80%. Trong nghiên cứu của chúng tôi, tỷ lệ này chiếm khoảng 86%. Tức là, trong 10 ca đột quỵ, chỉ có 1.4 ca không liên quan tới tăng huyết áp. Như vậy, có thể nói rằng tăng huyết áp là nguyên nhân quan trọng nhất, là thủ phạm nguy hiểm nhất gây ra đột quỵ.

Nguyên nhân thứ hai mà chúng ta cũng thường gặp là rối loạn chuyển hóa lipid (tức là tăng cholesterol trong máu), đặc biệt là tăng mỡ xấu LDL cholesterol. Yếu tố này làm tăng quá trình xơ vữa mạch máu. Nguyên nhân này chiếm tỷ lệ khoảng 60%.

Nguyên nhân thứ ba, hiện nay ở Việt Nam đang có chiều hướng tăng lên, là đái tháo đường, chiếm tỷ lệ khoảng gần 30%.

Ngoài ra, thuốc lá cũng là một yếu tố nguy cơ lớn, tỷ lệ nam giới hút thuốc lá trên bệnh nhân đột quỵ khoảng 60%.

Chúng tôi thường gọi những bệnh lý như tăng huyết áp, tiểu đường, stress giống như là những sát thủ giấu mặt, những sát thủ hết sức nguy hiểm bởi vì nó chỉ bộc lộ ra khi câu chuyện đã quá muộn màng. Một tỷ lệ khá lớn các bệnh nhân đến với chúng tôi sau khi bị đột quỵ, lúc đó bác sĩ mới phát hiện ra họ đã bị tăng huyết áp có thể từ rất lâu nhưng vì không bao giờ đo huyết áp nên không biết. Họ cũng đã bị đái tháo đường lâu rồi nhưng vì không bao giờ kiểm tra đường huyết nên cũng không biết.

Có hai nhóm nguyên nhân chính gây đột quỵ. Một nhóm nguyên nhân là do "vô căn" (không tìm ra nguyên nhân cụ thể). Nhưng đa số các trường hợp có nguyên nhân đều liên quan đến lối sống của chúng ta.

Tôi lấy ví dụ về chuyển hóa lipid. Thông thường, nếu một người duy trì chế độ tập luyện thể dục, ăn uống điều độ thì chắc chắn tình trạng xơ vữa sẽ rất ít. Hoặc khi chế độ ăn hợp lý và vận động, tỷ lệ mắc đái tháo đường cũng rất thấp.

Ngoài ra, còn những thứ chúng ta tự mua vào và có thể gây tác hại, ví dụ như thuốc lá chẳng hạn, đó là một thứ tôi rất không thích. Tôi nghĩ rằng các nước tiên tiến thông thường họ đánh thuế rất cao với thuốc lá, bởi vì rõ ràng nó không mang lại lợi ích gì cho xã hội mà chỉ gây ra những gánh nặng. Như vậy, có thể nói là có một số nguyên nhân là do yếu tố ngẫu nhiên nhưng hầu hết các nguyên nhân đều do lối sống của chúng ta gây ra.

Điều đó cũng giải thích cho giới trẻ hiện nay. Giới trẻ hiện nay với giới trẻ của chúng tôi cách đây 30 năm khác nhau hoàn toàn. Thời cách đây 30 năm, thanh niên ra ngoài chỉ có xem phim hoặc uống cà phê là hết. Không có internet, không có bất kỳ phương tiện giải trí nào khác. Còn bây giờ, suốt ngày thanh niên luôn gắn liền với game. Chơi game, thức khuya, nhiều khi thức hai ba giờ sáng, thậm chí suốt đêm để chơi game. Rồi thuốc lá thường xuyên hơn, rượu bia thường xuyên hơn và thậm chí là các chất gây nghiện.

Và chính vì thanh niên làm quen sớm với các thói quen xấu như vậy, vô tình nó đã làm tăng nguy cơ đột quỵ. Bản thân tôi cũng có rất nhiều bệnh nhân trẻ sử dụng chất gây nghiện và gây ra đột quỵ.

Trong quá trình tư vấn cho người dân và khách hàng, chúng tôi đề cao sự chủ động của họ. Bởi vì, dù một bác sĩ chia sẻ rất tâm huyết và cẩn thận, nếu người dân không chủ động bảo vệ chính mình thì rất khó để kiểm soát được các yếu tố nguy cơ.

Tóm lại, gói gọn trong hai chữ chủ động, tức là chúng ta phải chủ động kiểm soát được yếu tố nguy cơ của mình.

Chủ động kiểm soát bệnh nền: Đã có bệnh nền thì phải tuân thủ điều trị, tránh trường hợp thấy mình khỏe ổn rồi bỏ thuốc, không tái khám định kỳ theo lời khuyên của bác sĩ.

Chủ động thay đổi lối sống: Như PGS.TS Nguyễn Huy Thắng đã chia sẻ, phải chủ động thay đổi lối sống tích cực.

Khám sức khỏe định kỳ: Điều này cũng rất quan trọng. Nhiều khi mãi mê công việc, lo toan khác khiến chúng ta không khám sức khỏe. Lời khuyên là nên khám sức khỏe định kỳ hàng năm.

Tác dụng phụ là một câu hỏi mà tôi gặp hàng ngày. Thậm chí trong gia đình của tôi cũng vậy. Khi một người thân của tôi mắc bệnh mà tôi đề nghị họ uống thuốc, họ rất sợ tác dụng phụ.

Bản thân là người làm trong chuyên môn, tôi tin rằng, tôi chưa từng thấy một thuốc gì cho dù tốt nhất chăng nữa mà lại không có tác dụng phụ. Và tôi tin rằng một thuốc mà không có tác dụng phụ thì chắc chắn nó sẽ không có tác dụng chính, bởi vì mỗi sự việc đều có hai mặt, mặt trái và mặt phải, không có gì toàn vẹn 100%, chúng ta không nên vọng tưởng điều gì 100%.

Thuốc chúng ta uống vào sẽ có hai tác động. Thứ nhất là tác động chính để kiểm soát bệnh tật, nhưng nó cũng có những tác động mà không thể kiểm soát được, những tác động rủi ro, ít gặp. Nhưng đa số các tác dụng phụ không gây bất kỳ điều gì nghiêm trọng cho bệnh nhân cả. Những thuốc thế hệ càng mới sau này càng có sự an toàn tốt hơn. Do đó, nếu như chúng ta sợ tác dụng phụ quá mà từ chối một loại thuốc để hưởng lợi từ tác dụng chính của nó, thì vô tình chúng ta sẽ không phòng được bệnh tật.

Nhiều bệnh nhân hay hỏi tôi rằng: "Tôi uống thuốc này hoài, có nguy hiểm gì không bác sĩ?"

Tôi luôn nói với bệnh nhân rằng: "Tôi không biết bà uống hoài có bị sao hay không vì tôi cũng không thể biết được. Có thể vài năm sau bà có tác dụng phụ này tác dụng kia, nhưng mà nếu bà không uống thuốc thì tôi biết chắc chắn rằng bà sẽ có sao." Bởi vì huyết áp cao như thế này, bà không uống thuốc kiểm soát huyết áp, chắc chắn mức độ huyết áp cao như vậy nó sẽ gây hậu quả.

Như vậy, việc tác dụng phụ giống như là một thực tế mà chúng ta phải chấp nhận đánh đổi, bởi vì tác dụng chính của nó mang lại lợi ích rất lớn. Và thông thường, nếu như bệnh nhân đó được theo dõi với một bác sĩ điều trị, tôi nghĩ rằng người bác sĩ có thể tư vấn và kiểm soát những tác dụng phụ rất đơn giản, đặc biệt là với những thuốc mới sản xuất rất tốt như hiện nay.

Đúng như những gì PGS.TS Nguyễn Huy Thắng đã chia sẻ. Trong quá trình làm việc, chúng tôi ghi nhận những khách hàng có hai nhóm tâm lý phổ biến gây ảnh hưởng đến việc tuân thủ điều trị.

Thứ nhất là tâm lý chủ quan, khi thấy sức khỏe đã ổn định thì họ ngừng hoặc không tuân thủ điều trị.

Thứ hai là có một số ít khách hàng lo lắng về tác dụng phụ của thuốc khi phải dùng kéo dài. Với những trường hợp như vậy, chúng tôi đều tư vấn cho khách hàng quay lại gặp trực tiếp bác sĩ điều trị của mình để được thăm khám và điều chỉnh phác đồ phù hợp, nhằm đảm bảo sự an toàn và hiệu quả của quá trình điều trị

Thực trạng là tỷ lệ bệnh nhân nhập viện sớm ở Việt Nam còn chậm hơn so với quốc tế. Thống kê của chúng tôi tại hơn 50 bệnh viện trên toàn quốc cho thấy có đến hơn 80% bệnh nhân đột quỵ đến bệnh viện đã vượt quá "cửa sổ vàng" là 3 giờ sau khi xảy ra các triệu chứng đột quỵ.

Có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này. Một trong những nguyên nhân đó là chúng ta không nhận biết được triệu chứng của đột quỵ. Khi không nhận biết được triệu chứng đột quỵ sẽ xảy ra hai trường hợp.

Một là chúng ta quá nhạy cảm (ví dụ: chóng mặt không phải là một triệu chứng đặc hiệu của đột quỵ; hoặc thậm chí đau đầu thông thường cũng không phải là triệu chứng của đột quỵ). Triệu chứng đột quỵ rất đơn giản. Đó là các triệu chứng: Yếu liệt tay chân cùng một bên (ví dụ: đang cầm remote tự nhiên không cầm được nữa; chân không đưa ra được hoặc đưa ra rất yếu), miệng méo, và nói trở nên ú ớ. Đó là triệu chứng của đột quỵ.

Theo y văn, nếu trong trường hợp tắc các động mạch lớn trong não, cứ một phút trôi qua, hai triệu tế bào não sẽ mất đi. Và tế bào não khi đã mất đi thì không thể tái tạo lại được. Việc đến viện ngay lập tức khi vừa có triệu chứng sẽ giúp việc điều trị dễ dàng và hiệu quả hơn rất nhiều. Trong thuật ngữ chuyên môn, chúng tôi có từ "Time is brain", tức là thời gian chính là tế bào não.

Cách đây khoảng một vài năm, Hội Đột quỵ Thế giới đã đưa ra một sáng kiến mới: các bác sĩ đột quỵ và các hiệp hội sẽ đến các trường học (tiểu học, trung học cơ sở) để dạy cho các em học sinh về triệu chứng đột quỵ. Bởi vì những đứa trẻ này có trí nhớ rất tốt. Và khi chúng về nhà, chúng hay chơi với ông bà, khi chúng phát hiện sớm thì sẽ phát hiện được ngay.

Tuần trước, khi tôi tham dự Hội nghị đột quỵ thế giới, đã có một trường hợp một đứa bé mới học tiểu học đã gọi điện thoại cho trung tâm cấp cứu ở thành phố Barcelona để báo rằng bà của nó vừa bị đột quỵ. Tôi nghĩ rằng đây là một sáng kiến rất hay và hội đột quỵ của chúng ta phải nghĩ đến khả năng này. Đó là mang việc huấn luyện, dạy các triệu chứng đột quỵ cho trẻ em để những đứa bé này về nhà, nói đi nói lại với ông bà, nói đi nói lại với cha mẹ thì tôi hy vọng rằng tỷ lệ bệnh nhân đến bệnh viện sớm sẽ được cải thiện.

Đúng như PGS.TS Nguyễn Huy Thắng đã chia sẻ, chúng tôi cũng thường sử dụng Quy tắc FAST để huấn luyện cho đội ngũ bác sĩ, dược sĩ trẻ nhằm hỗ trợ cộng đồng.

Thực tế, chúng ta thấy việc giáo dục cho người trẻ là rất quan trọng vì đa số người trẻ phải đi làm, và ông bà thường xuyên ở nhà, chăm sóc các cháu nhỏ. Hình ảnh PGS Thắng chia sẻ về một em bé ở Barcelona cứu bà của mình là rất tuyệt vời.

Và thực tế, khi chúng tôi làm một khảo sát trong đội ngũ trẻ của mình, cũng ghi nhận là một số bạn khi được giới thiệu mô hình FAST đã ngạc nhiên, giống như lần đầu tiên tiếp xúc.

Quy tắc FAST rất đơn giản:

F là Face (Khuôn mặt): Quan sát khuôn mặt của người thân, xem có bị méo mặt hay không, hoặc khi cười có bị lệch một bên hay không.

A là Arm (Cánh tay): Đề nghị người thân giơ hai tay lên, xem có một tay bị yếu hoặc bị liệt hay không.

S là Speech (Lời nói): Kiểm tra xem họ nói có được hay không, hay nói bị ngọng, bị ú ớ.

Và cuối cùng, quan trọng nhất đó là T là Time (Thời gian): Chúng ta có một thói quen là khi phát hiện người thân bị mệt, thường nghĩ rằng ông bà lớn tuổi thì ai cũng có bệnh nền, nên cứ để nằm theo dõi thêm rồi chiều tính. Một số trường hợp lại gọi cho người thân để xin ý kiến. Thời gian rất quan trọng. Khi đã nhận biết được dấu hiệu, ngay lập tức phải gọi cấp cứu 115 và đưa người nhà đến những đơn vị có khả năng xử trí đột quỵ.

Một phương pháp điều trị chính đột quỵ là tìm cách tái thông lại mạch máu để cứu lại mô tế bào não bị tổn thương. Có hai phương pháp chính: tiêu sợi huyết và lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học.

Thời gian vàng cho phương pháp tiêu sợi huyết là từ 3 giờ đến dưới 4,5 giờ. Sau đó là 6 giờ đối với phương pháp lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học.

Tuy nhiên, một số trung tâm đột quỵ uy tín như Trung tâm 115 và một số đơn vị có ứng dụng công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) có thể mở rộng thời gian điều trị thêm 24 giờ cho một số trường hợp.

Do đó, ngay khi phát hiện người thân có dấu hiệu đột quỵ, tuyệt đối không nên trì hoãn và không cần phải hỏi ý kiến người khác. Cần hành động ngay: phải giáo dục cho các thành viên trong gia đình ngay lập tức gọi cho 115, sau đó mới gọi cho người nhà để thông báo.

Trong trường hợp tắc động mạch lớn trong não, cứ một phút trôi qua, hai triệu tế bào nhu mô não sẽ chết đi. Nếu chúng ta trì hoãn việc đưa bệnh nhân đến bệnh viện, tế bào não sẽ chết càng nhiều. Khi tế bào đã chết quá nhiều, kết quả là cho dù chúng ta áp dụng một phương pháp điều trị hiện đại đến bao nhiêu, hiệu quả nó sẽ giảm rất đáng kể.

Ví dụ, qua một nghiên cứu của chúng tôi, nếu các bệnh nhân đến khi lõi ổ nhồi máu còn nhỏ thì tỷ lệ khả năng bệnh nhân quay trở lại bình thường lên đến khoảng 60%. Ngược lại, khi một bệnh nhân đến với một lõi nhồi máu đã lớn (tức là tế bào não đã chết khá nhiều) thì tỷ lệ quay trở lại bình thường của bệnh nhân đó chỉ còn khoảng 30%. Ngoài ra, tỷ lệ tử vong ở nhóm vùng não chết nhiều cũng tăng gấp đôi so với nhóm bệnh nhân đến khi tế bào não chết chưa nhiều.

Do đó, khi chúng ta phát hiện và nhận biết được triệu chứng, câu chuyện tiếp theo là chúng ta phải xác định được đích đến (bệnh viện chuyên khoa đột quỵ).

Đây là tôi đang nói về đột quỵ, vì chúng ta không nên nhầm lẫn đột quỵ não với tình huống đột tử do tim (ngưng tim, ngưng thở), những tình huống đó đòi hỏi phải có sự sơ cứu trước. Còn đột quỵ, khi bệnh nhân bị tắc mạch máu trong não, gần như các cơ quan khác như tim mạch hoàn toàn bình thường, thì chúng ta hoàn toàn có thể đưa bệnh nhân bằng bất kỳ phương tiện nào. Ngay cả ở Ấn Độ, người ta dùng cả xe máy. Nhưng đó là thực tế ở những nước chậm phát triển, còn những nước tiến bộ sẽ không thực hiện thô sơ như vậy.

Ngay cả khi chúng ta nhìn sang một nước láng giềng là Thái Lan, chúng ta cũng thấy rằng học theo họ cũng sẽ mất khá nhiều năm. Ngày nay, ở Bangkok có khoảng gần 20 chiếc Mobile Stroke Unit. Mobile Stroke Unit là gì? Nó giống như là một bệnh viện thu nhỏ nhưng chạy vòng quanh ngoài đường.

Trên xe được trang bị cả máy CT scan, trang bị tất cả các phương tiện, những thuốc như thuốc tiêu sợi huyết tĩnh mạch. Nó kết nối hệ thống telemedicine để kết nối với các bệnh viện lớn. Giả sử một bệnh nhân bị đột quỵ ở khu vực này, xe đó đến đón bệnh nhân, chụp CT scan để xác định bệnh nhân này có bị đột quỵ hay không. Nếu bệnh nhân này bị đột quỵ, nhân viên trên xe kết nối telemedicine với một bác sĩ chuyên khoa đột quỵ ở một bệnh viện lớn, ra chỉ định và ra quyết định tiêm thuốc ngay cho bệnh nhân luôn. Sau đó, chụp mạch máu của bệnh nhân xem bệnh nhân này có tắc động mạch lớn hay không. Nếu tắc, xe liên hệ hệ thống telemedicine để xem bệnh viện nào gần nhất đang trong tình trạng có thể nhận bệnh được để chuyển bệnh nhân đến lấy huyết khối. Như vậy, chúng ta thấy rằng mô hình này được xem là tốt nhất hiện nay bởi vì chúng ta đưa bệnh viện đến gần bệnh nhân hơn.

90% bệnh nhân đột quỵ Mỹ nhập viện sớm, so với ở Việt Nam chúng ta chỉ có 10-12%, họ gấp 9 lần chúng ta. Tỷ lệ bệnh nhân được điều trị trong giờ kim cương - tức là 60 phút kể từ lúc bệnh nhân có triệu chứng đột quỵ - rất thấp. Thực tế tôi làm 30 năm nay, tôi chưa bao giờ điều trị được ca nào trong giờ kim cương cả, ngay cả những ca bị đột quỵ ngay trong chính bệnh viện của mình, mình cũng không thể nào bắt đầu điều trị trong 60 phút.

Thứ nhất là hệ thống báo động. Ngay cả bản thân nhân viên y tế đôi khi họ cũng không nghĩ mình bị đột quỵ. Họ báo động. Rồi mình phải xuống phòng CT scan mình chụp, chụp kết quả xong rồi mới bắt đầu sử dụng thuốc. Thì 60 phút nói nghe nhiều nhưng trên thực chất rất khó để chúng ta phát hiện. Và trên thực tế, bệnh viện chúng tôi có năm nhân viên bị đột quỵ trong lúc đang làm việc và cả năm nhân viên này chỉ có hai nhân viên có thể được điều trị sớm thôi. Còn ba nhân viên lại có một ông phẫu thuật viên mổ xong, thấy yếu nửa người, bỏ dao mặc đồ cho người khác mổ xong đi về nhà chứ không phải là đi xuống phòng cấp cứu để báo động là "tôi bị đột quỵ rồi". Anh đi về nhà, anh đi về nhà ngủ một giấc, ngày mai tay anh không nắm được nữa, anh mới gọi điện cho tôi "Em bị đột quỵ hay sao".

Thành ra, để chúng ta đạt được con số giờ kim cương, trên thực tế ở Việt Nam giống như mò trăng đáy nước. Ở Hoa Kỳ, 90% các bệnh nhân nhập viện sớm trong vòng 3 giờ, nhưng trên thực tế chỉ có 3% bệnh nhân được điều trị trong cửa sổ kim cương. Nhưng với hình thức Mobile Stroke Unit, tỷ lệ bệnh nhân được điều trị kim cương ở Mỹ tăng lên đến 33%. Tức là nó gấp 11 lần so với thực hành thường quy.

Tại Trung tâm Đột quỵ Bệnh viện 115, mỗi năm có khoảng gần 20.000 bệnh nhân đột quỵ nhập viện. Một thực tế đáng buồn là khoảng 80% các bệnh nhân mắc phải đột quỵ đều có yếu tố nguy cơ và không được kiểm soát. Thậm chí, khoảng 30% là những bệnh nhân đã bị đột quỵ rồi nhưng vẫn không tuân thủ điều trị.

Thực tế ở Việt Nam, một bệnh nhân huyết áp cao hoặc đường huyết cao sau khi được điều trị vài tháng, các chỉ số này quay về mức bình thường và nhiều bệnh nhân nghĩ rằng thế là được rồi, sau đó dừng điều trị lại. Đó là một sai lầm rất lớn.

Sở dĩ như vậy nên mặc dù chúng ta đã có những loại thuốc, biện pháp kiểm soát và phòng ngừa hữu hiệu nhưng trên thực tế thì hiệu quả đạt được cho tới nay không đủ. Bởi vì gần như tỷ lệ trên 50% các bệnh nhân đều không tuân thủ lâu dài các giải pháp điều trị, trong khi những điều trị này cần sự lâu dài, duy trì thường xuyên.

Ngoài ra, có một loại thuốc mà hiện nay tôi nghĩ rằng quan trọng và được xem là một cuộc cách mạng trong việc làm giảm các nguy cơ đột quỵ và đột tử, đó là các thuốc mỡ máu (Statin). Nó làm giảm chỉ số mỡ xấu trong máu, ngoài ra còn làm giảm được tình trạng xơ vữa bên trong mạch máu.

Sai lầm phổ biến của các bệnh nhân của tôi là: Khi một bệnh nhân đến khám, chúng tôi cho xét nghiệm máu và phát hiện mỡ máu xấu tăng cao. Sau khi được kê đơn thuốc, khoảng ba đến sáu tháng sau, chỉ số mỡ máu trở về bình thường. Rất nhiều bệnh nhân đã không muốn uống thuốc mỡ máu nữa vì cho rằng mỡ máu của họ đã bình thường. Họ không hiểu rằng mỡ máu được xét nghiệm qua việc rút máu là lipid hòa tan trong máu, chứ không phải là mỡ nằm trong các mảng xơ vữa.

Việc chúng ta sử dụng thuốc Statin, trước hết là làm giảm mỡ hòa tan trong máu. Nhưng điều quan trọng hơn, Statin giúp làm thoái chuyển các mảng xơ vữa, hay nói một cách dễ hiểu là làm sạch mạch máu. Chúng ta hình dung mạch máu giống như hệ thống ống nước trong nhà. Sau 5, 10, hay 20 năm, rất nhiều cặn bẩn bám vào thành ống. Chúng ta không thể làm sạch các ngóc ngách này một cách cơ học. Chỉ có cách là sử dụng thuốc Statin. Những thuốc mỡ máu này sẽ làm sạch một phần mạch máu, đồng thời giảm tối đa những loại mỡ xấu. Hiện nay, các nghiên cứu cho thấy chỉ số mỡ xấu càng thấp là càng tốt.

Nguyên tắc điều trị của tôi đối với một bệnh nhân là phải đưa họ về trạng thái của một người hoàn toàn bình thường, dù họ có tăng huyết áp, đái tháo đường hay rối loạn chuyển hóa lipid. Khác biệt ở đây là: người bình thường không cần dùng thuốc để đạt được các chỉ số đẹp đó, còn những người có bệnh lý phải sử dụng thuốc để đưa các chỉ số về ngưỡng bình thường.

Nếu chúng ta không đưa các chỉ số về mức của một người khỏe mạnh, có thể nói rằng chúng ta đang kiểm soát các yếu tố nguy cơ một cách nửa vời. Kiểm soát nửa vời như vậy sẽ khiến nguy cơ tái phát đột quỵ tăng cao

Có một trường hợp của một đồng nghiệp đang làm việc ở khoa cấp cứu. Đồng nghiệp này có một bà cụ cố 103 tuổi. Các bạn biết rằng việc phát hiện đột quỵ trên một bà cụ 103 tuổi rất khó. Rất may mắn, cô bác sĩ này có lẽ do hằng ngày tiếp xúc với rất nhiều bệnh nhân đột quỵ nên đã phát hiện được ngay chính bà cố của mình.

Khi cô đưa bà cố đến cho chúng tôi là khoảng 70-80 phút sau khi bị đột quỵ. Chúng tôi đã tiến hành điều trị cho bà cụ này với hai giải pháp: tiêu sợi huyết đường tĩnh mạch và sau đó lấy huyết khối bằng dụng cụ cơ học. Rất may mắn, bà cụ chỉ nằm viện trong vòng khoảng 3 ngày, sau đó bà cụ có thể chống gậy đi lại được. Đây là một ca tôi nghĩ rất ngoạn mục và là một trong những ca lớn tuổi nhất được điều trị thành công bằng kỹ thuật tiêu sợi huyết tĩnh mạch cũng như lấy huyết khối bằng dụng cụ.

Đối với người trẻ, cách đây khoảng hơn 1 năm, tôi có một bệnh nhân, một cô bé chỉ 14 tuổi. Ở tuổi này, không ai nghĩ bị đột quỵ. Đứa bé này bị đột quỵ. Người nhà cũng có ý thức đưa bệnh nhân ngay lập tức đến trung tâm y tế huyện. Trung tâm y tế huyện ở Việt Nam trang thiết bị gần như không có nhiều, thứ hai là không có bác sĩ chuyên ngành đột quỵ. Họ giữ lại trong vòng một vài tiếng, sau đó chuyển đến bệnh viện tỉnh. Rất không may mắn rằng bệnh viện tỉnh có đủ phương tiện chẩn đoán nhưng lại không có đơn vị đột quỵ, và bệnh viện đó sau khi chụp phim chẩn đoán, xác định bệnh nhân đột quỵ rồi mới chuyển cho chúng tôi. Khi đến chúng tôi, chúng tôi chụp lại phim não, gần như toàn bộ bán cầu bên não đã chết hết. Bởi vì thời gian nhập viện của đứa bé đến với chúng tôi mất khoảng 16 tiếng.

Đáng lẽ đứa bé chỉ cách (chúng tôi) 35 km. Nếu lên xe và đi thẳng đến trung tâm đột quỵ chúng tôi, tối đa chỉ là 2 tiếng. Lúc đó câu chuyện đã khác. Qua ca này, chúng ta thấy một thực trạng là những người làm y tế đôi khi chỉ chăm chăm vào việc xây dựng các đơn vị đột quỵ ở các bệnh viện, xây dựng mô hình điều trị đột quỵ sớm cho bệnh nhân, mà chúng ta quên một điều quan trọng hơn là chúng ta phải vẽ những con đường để bệnh nhân đến những cơ sở cần thiết trong thời gian sớm nhất.

Trong y văn gọi là "stroke pathway" (hành trình của đột quỵ). Làm sao có ai chỉ cho tôi rằng một bệnh nhân bị đột quỵ nên đi đâu, và hiện nay chúng ta chưa làm được điều này.

Đối với bản thân tôi, việc giúp bệnh nhân thoát khỏi tử vong chưa bao giờ là mục tiêu đầu tiên của tôi. Đối với tôi, tử vong không phải là kết cục xấu nhất. Kết cục xấu nhất là sự tàn phế, sự không còn là chính mình, là sự phụ thuộc, là gánh nặng cho gia đình và xã hội.

Bản thân tôi nói với các đồng nghiệp của mình, nếu tôi bị đột quỵ, hãy làm tốt nhất có thể, làm bất kỳ kỹ thuật nào, không cần sợ rủi ro, để một là tôi có thể trở lại cuộc sống gần như bình thường, còn không đi luôn.

Nếu các bạn nhìn vào con số tử vong của đột quỵ, hiện nay nó vẫn thấp hơn so với ung thư, so với bệnh lý tim mạch. Nhưng nếu chúng ta gom cả sự tàn phế vào, tôi nghĩ rằng không có bệnh nào gây ra gánh nặng lớn như vậy. Các bạn cứ hình dung 100 người bị đột quỵ, 70 người trở thành gánh nặng vì không quay lại cuộc sống bình thường. 100 bác sĩ đang khám bệnh, lỡ như 100 bác sĩ đó bị đột quỵ, chỉ còn 30 người cầm ống nghe lại, 70 người phải nghỉ hưu sớm. Điều đó mới là gánh nặng lớn nhất cho gia đình và xã hội.

Do vậy, mục tiêu điều trị của chúng tôi luôn luôn là giảm tàn phế. Một bệnh nhân vào viện đột quỵ và nếu xuất viện mà còn sống, đó không phải là điều để tôi tự hào. Đó là chuyện đương nhiên bọn tôi phải làm. Điều chúng tôi tự hào là làm sao bệnh nhân vào với mình bị liệt, và 1 tháng sau họ có thể tự quay trở lại đến khám với mình mà không cần sự trợ giúp của bất kỳ ai. Đó mới là niềm tự hào của mình.

Thông thường ở các nước ngoài, sau giai đoạn điều trị cấp, bệnh nhân sẽ được chuyển đến những trung tâm phục hồi chức năng. Đó là những trung tâm dành cho bệnh nhân sau khi bị đột quỵ vẫn còn một vài khiếm khuyết.

Những trung tâm đó sẽ cố gắng có chuyên gia, có máy móc hỗ trợ để giúp bệnh nhân phục hồi tốt nhất các chức năng có thể. Bởi vì chúng ta biết rằng khả năng phục hồi của bệnh nhân thông thường sau đột quỵ chỉ tốt nhất trong vòng 3 tháng hoặc 6 tháng đầu tiên. Nếu bệnh nhân không được tập luyện trong vòng 6 tháng đầu tiên, di chứng sẽ trở nên rất nặng nề.

Trong lĩnh vực dự phòng, chúng tôi khuyến nghị người dân cần chủ động kiểm soát các yếu tố nguy cơ trong trường hợp đã có bệnh nền, bao gồm việc tuân thủ nghiêm ngặt phác đồ điều trị.

Đồng thời, cần chủ động điều chỉnh lối sống theo hướng tích cực. Ngoài ra, việc kiểm tra sức khỏe định kỳ hằng năm là điều cần thiết.

Cần lưu ý rằng một số bệnh nhiễm trùng như cúm hoặc phế cầu có thể làm tăng nguy cơ đột quỵ sau mắc bệnh; do đó, chúng ta có thể chủ động phòng ngừa bằng vaccine để giảm thiểu rủi ro này.

Có một câu nói cuối cùng tôi muốn nhấn mạnh là đột quỵ không phải là bệnh lý "trời kêu ai nấy dạ". Chúng ta hoàn toàn có thể phòng ngừa, dự phòng đột quỵ một cách hiệu quả. Ngoài ra, đột quỵ cũng là bệnh lý có thể chữa được. Như vậy, lỡ chúng ta đã phòng ngừa rất tốt mà vẫn bị đột quỵ, chúng ta hoàn toàn có thể tin rằng với những phương pháp điều trị hiện nay, người bác sĩ có thể thay đổi được kết cục theo chiều hướng tốt nhất.

Vì thế, đừng quá lo sợ, đừng quá hoang mang nếu chúng ta duy trì lối sống tích cực và kiểm soát tốt các bệnh lý nền. Chúng ta không phải lo lắng gì về đột quỵ, bởi vì lỡ chúng ta bị đột quỵ, chúng ta vẫn có thể chữa được. Điều đó rất quan trọng để thứ nhất, chúng ta có thái độ tích cực, không quá hoang mang, không chạy theo những quảng cáo rầm rộ trên mạng, những gói tầm soát đắt đỏ, hay những thuốc được gọi là "thần dược" như "uống một viên thuốc phòng ngừa đột quỵ lâu dài". Chúng ta không nên tin tưởng vào những nguồn thông tin không chính thống để tránh mất tiền, và thậm chí mất tiền rồi đôi khi còn gánh hậu quả bởi những phương pháp điều trị sai lầm đó.