Loại ký sinh trùng nguy hiểm từng bị bỏ quên tái xuất ở Việt Nam

Đầu năm 1997, một phụ nữ 31 tuổi đặt chân đến bang Connecticut, Mỹ sau hành trình di cư từ Sudan. Ba tháng sau, cô tìm đến một phòng khám để kiểm tra sức khỏe vì nghi ngờ mắc lao phổi. Kết quả chụp X-quang không chỉ cho thấy những tổn thương do lao, mà còn khiến bác sĩ chú ý đến một vệt mờ bất thường trông giống như một con giun đã hóa vôi nằm trong lồng ngực trái.

Khi thăm khám kỹ hơn, các bác sĩ phát hiện ở cả hai chân dưới của cô có nhiều nốt sưng cứng, hình bầu dục, kích thước từ 4 đến 8 cm. Những tổn thương này đã xuất hiện từ khoảng một năm trước, đôi khi gây đau âm ỉ. Cô kể lại rằng, từng nhìn thấy một con giun dài, mảnh như sợi dây từ từ trườn ra khỏi chân mình.

Hình ảnh vôi hóa trong lồng ngực cũng cho thấy khả năng cô từng mang trong mình một con giun rồng đã chết và hóa cứng theo thời gian.

Đáng chú ý, sự việc này diễn ra vào năm 1997, thời điểm nhiều quốc gia đã được tuyên bố loại trừ giun rồng. Căn bệnh tưởng chừng đã biến mất này vẫn âm thầm tồn tại, với hàng chục ca mắc được ghi nhận mỗi năm.

Loại ký sinh trùng gây ám ảnh

Trong những năm 1980, bệnh giun rồng hoành hành khắp 20 quốc gia châu Phi và châu Á, khiến khoảng 3,5 triệu người mỗi năm phải chịu đau đớn và tàn phế. Người dân, chủ yếu sống ở nông thôn, phải uống nước ao hồ tù vì thiếu nước sạch. Khi giun trưởng thành chui qua da, người bệnh suy yếu, mất khả năng lao động, kéo theo đó là sự suy giảm chất lượng cuộc sống.

Cuối thập niên 1980, Nigeria trở thành "điểm nóng" của dịch giun rồng toàn cầu. Chỉ trong đợt điều tra quy mô quốc gia năm 1988-1989, giới chức y tế phát hiện hơn 650.000 người nhiễm bệnh, trải rộng trên gần 6.000 ngôi làng. Năm 1989 được xem là đỉnh dịch với hơn 890.000 ca mắc được ghi nhận trên khắp thế giới.

Abdullahi Rabiu phải chịu những cơn đau không tả khi giun chui ra khỏi cơ thể. Ảnh: The Carter Center.

Abdullahi Rabiu (25 tuổi) là một nông dân sống tại làng Kufan Ruga, bang Katsina, miền Bắc Nigeria. Anh đang chuẩn bị xuống giống đầu mùa mưa - thời điểm giun rồng hoạt động mạnh nhất - thì nhận thấy các mụn nước lạ xuất hiện trên da. Đã từng bị giun rồng nên Rabiu nhận ra đây là dấu hiệu quen thuộc của việc: những con giun đang chuẩn bị chui ra khỏi cơ thể.

“Tôi cố gắng kéo chúng ra, nhưng chúng cứ xuất hiện liên tục, bò ra từ khắp nơi trên người tôi. Con này nối tiếp con kia, đến mức tôi kiệt sức hoàn toàn. ”, Raibu kể lại.

Lúc các nhân viên y tế tiếp cận Rabiu, anh đã bất tỉnh vì đau đớn và mất máu nghiêm trọng. Solomon Olukade, nhân viên giám sát thuộc Trung tâm Carter, vẫn nhớ như in hình ảnh đầu tiên về Rabiu: “Cậu ấy không thể nằm, cũng chẳng thể ngồi, bởi toàn thân đều phủ đầy giun rồng”.

Đội y tế của Olukade đã dùng phương pháp an toàn và vệ sinh để kéo những con giun rồng ra khỏi người Rabiu, từ sáng sớm đến tối muộn. Đôi khi 6-7 con từ cùng một vết loét. Cuối cùng, 84 con giun được lấy ra. Rabiu sau đó đã hồi phục một cách ngoạn mục.

Từ 1986, cựu Tổng thống Mỹ Jimmy Carter cùng Trung tâm Carter phối hợp với Tổ chức Y tế thế giới (WHO) và Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) phát động chiến dịch quốc tế xóa sổ giun rồng. Không có vaccine, không có thuốc đặc trị, cách duy nhất để loại trừ bệnh là chặn đứng đường lây.

Các chương trình giáo dục người dân về phòng chống giun rồng thường xuyên được tổ chức. Ảnh: The Carter Center.

Các chương trình can thiệp khi ấy tập trung vào những điều tưởng chừng rất đơn giản: lọc nước trước khi uống bằng lưới hoặc ống hút có màng lọc, đào giếng sạch thay cho ao tù, và đặc biệt là giáo dục cộng đồng. Song song, hệ thống giám sát được thiết lập tại hàng chục nghìn làng ở châu Phi.

Nhờ các biện pháp can thiệp quyết liệt và có chiến lược, số ca mắc bệnh đã giảm mạnh theo thời gian. Vào năm 2007, số ca ghi nhận đã tụt xuống dưới ngưỡng 10.000. Đến năm 2012, chỉ còn 542 ca, và tiếp tục giảm xuống còn 126 ca vào năm 2014. Từ năm 2015 đến nay, số ca mắc mới mỗi năm luôn duy trì ở mức dưới 30.

Loài giun "đục khoét" cơ thể người trở lại tại Việt Nam

Vào tháng 7 năm 2020, một thanh niên 23 tuổi sống tại Hà Nội đã đến bệnh viện trong tình trạng mệt mỏi kéo dài, chán ăn và đau cơ không rõ nguyên nhân. Điều khiến các bác sĩ bối rối là tại vùng chân dưới của anh, xuất hiện những ổ áp xe lạ, bên trong có một sinh vật nhỏ, dài như sợi chỉ, bắt đầu trồi ra khỏi da.

Ban đầu, bệnh nhân được nghi ngờ mắc bệnh giun rồng - căn bệnh hầu như chỉ còn lưu hành ở một số nước châu Phi. Tuy nhiên, điều gây khó hiểu là anh chưa từng rời khỏi Việt Nam, càng không có tiền sử du lịch hay tiếp xúc với nguồn nước ở vùng có dịch. Các bác sĩ tại Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới Trung ương đã nhanh chóng lấy mẫu và gửi sang Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Mỹ (CDC) để giải trình tự gene con giun.

Kết quả cho thấy, đó không phải là loài Dracunculus medinensis - loài giun rồng điển hình - mà là một loài Dracunculus chưa được xác định rõ. Ca bệnh này đánh dấu sự lưu hành của loài ký sinh trùng nguy hiểm tại Việt Nam, sau 26 năm, kể từ năm 1998, được WHO công nhận loại trừ giun rồng.

Giun rồng từng là nỗi ám ảnh của các quốc gia Châu Phi. Ảnh: BIOSPHOTO.

Trong 5 năm qua, cả nước đã ghi nhận 24 ca nhiễm, đều là nam giới ở 5 tỉnh, thành gồm Yên Bái (11 ca), Phú Thọ (8 ca), Lào Cai (2 ca), Hòa Bình (1 ca) và Thanh Hóa (2 ca).

Tại Hội nghị Khoa học toàn quốc về ký sinh trùng lần thứ 51, tổ chức ngày 1/4 tại Hà Nội, PGS.TS Đỗ Trung Dũng - Trưởng khoa Ký sinh trùng, Viện Sốt rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung ương, đã có những lý giải về sự trở lại của bệnh giun rồng ở nước ta.

Giun rồng được gắp ra khỏi cơ thể người. Ảnh: Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật Hòa Bình.

Ông cho biết, vào năm 2018, một nhóm chuyên gia từ Pháp đã phát hiện ấu trùng của loại giun này ký sinh trong một số loài rắn ở Việt Nam. Kết quả này cho thấy giun rồng vẫn âm thầm tồn tại trong môi trường tự nhiên, đặc biệt ở những khu vực miền núi.

Theo PGS Dũng, trong thời gian gần đây, thói quen ăn các loại thịt chưa được nấu chín kỹ như cá, ếch, nhái, thậm chí cả rắn, có thể chính là nguyên nhân khiến ấu trùng giun rồng xâm nhập vào cơ thể người.

"Giun rồng có thể xâm nhập vào cơ thể qua đường tiêu hóa khi con người ăn thực phẩm sống hoặc uống phải nước nhiễm ấu trùng, thường có trong cá, ếch, nhái hoặc tôm từ môi trường nước bẩn", PGS Dũng nói.

Cách phòng bệnh giun rồng

PGS Dũng nhấn mạnh ở giai đoạn đầu nhiễm giun, người bệnh có thể bị sốt nhẹ, ngứa, buồn nôn và tiêu chảy. Khi giun cái trưởng thành, chúng di chuyển dưới da, gây sưng đỏ, đau nhức và hình thành các vết sẩn ngoằn ngoèo, khiến bệnh nhân cảm thấy khó chịu và đau đớn.

Theo vị chuyên gia, hiện chưa có biện pháp xét nghiệm phát hiện, thuốc điều trị và vaccine phòng giun rồng. Việc điều trị chủ yếu là chờ giun chui ra khỏi da và lấy từ từ.

Để lấy được giun rồng, WHO cũng cảnh báo không nên kéo chúng ra một cách thô bạo hoặc phẫu thuật rạch để lấy giun, vì điều này có thể gây hậu quả nghiêm trọng.

Một con giun rồng mang theo tới 3-4 triệu ấu trùng, nếu bị đứt gãy, chúng sẽ tràn ra ngoài, giải phóng độc tố, làm lây lan mầm bệnh và kích thích phản ứng viêm nhiễm. Hậu quả có thể dẫn đến nhiễm trùng huyết, viêm cứng khớp hoặc thậm chí áp xe do giun chết bên trong cơ thể.

Để phòng tránh giun rồng và các bệnh ký sinh trùng nguy hiểm khác, PGS Dũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc ăn chín, uống sôi, giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sống.